کلام پژوهی

واکاوی آموزه‌های دینی به مثابۀ راهبرد بنیادی دستیابی به سلامت روان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار فلسفه و کلام، گروه معارف اسلامی دانشگاه یاسوج، یاسوج، ایران

10.22034/kalam.2024.651.1048

چکیده

مقدمه: مهمترین وظیفۀ علم کلام تحکیم آموزه‌های دینی در افراد، برای نیل آنان به قرب الهی است. یکی از روش‌های موثر برای رسیدن به این هدف، تبیین کارکردهای آموزه‌های دینی و بیان نتایج استفاده از راهبردهای آن در زندگی فردی و اجتماعی است که موجب یکی شدن دین با ضرورت‌ها و نیازهای افراد می‌گردد؛ سلامت روان اولین و مهمترین ضرورت و نیاز در زندگی انسان است که بهره‌مندی و بهره‌برداری از سایر توانایی‌ها را برای انسان ممکن می‌سازد؛ از این رو پژوهش حاضر با هدف دستیابی به راهبردهای دین برای کسب و محافظت از سلامت روان، به واکاوی آموزه‌های دینی پرداخته-است. روش: پژوهش به روش تحلیل مضمون صورت گرفته بنابراین ابتدا آموزه‌های دینی، استقصاء و استخراج شده‌اند سپس با رویکردی سلامت محور، تحلیل مضمون صورت‌گرفته‌است. یافته‌ها: از هفتاد و دو مضمون پایه، پانزده مضمون پیش سازمان‌دهندۀ ثانویه بدست آمد، با ادغام مولفه‌ها، ابعاد هفت‌گانۀ (مضامین پیش سازمان‌دهندۀ اولیه): خودشناسی، خداشناسی، شناخت رابطۀ انسان و خداوند، غایت شناسی، وظیفه شناسی، التزام به افعال سلامت آفرین، التزام به ترک افعال مخل سلامت استنتاج شد. نتیجه‌گیری: راهبردهای مبتنی بر آموزه‌های دینی برای کسب و حفظ سلامت روان در دو گروه راهبردهای شناختی و راهبردهای رفتاری قراردارند. دو دسته راهبرد با رابطۀ عموم و خصوص مطلق، هر کدام موجب تقویت و تثبیت دیگری می‌گردد.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Analyzing religious teachings as a fundamental strategy for achieving mental health

نویسنده [English]

  • Faranak Bahmani

Assistant Professor of Philosophy and Theology, Department of Islamic Studies, Yasouj University, Yasouj, Iran

چکیده [English]

Introduction: The most important task of theology is to strengthen religious teachings in people so that they can reach God. One of the effective ways to achieve this goal is to explain the functions of religious teachings and express the results of using its strategies in individual and social life, which causes religion to become one with the necessities and needs of people; Mental health is the first and most important necessity in human life, which makes it possible for humans to benefit from other abilities; Therefore, the current research has analyzed religious teachings with the aim of obtaining religious strategies for acquiring and protecting mental health. Method: The research was conducted by the thematic analysis method, so religious teachings were investigated and extracted first, then thematic analysis was done with a health-oriented approach. Findings: From the seventy-two basic themes, fifteen secondary pre-organizing themes were obtained by integrating the components, the seven dimensions (primary pre-organizing themes): self-knowledge, God-knowledge, knowledge of the relationship between man and God, and the goal. Conscientiousness, conscientiousness, commitment to health-enhancing actions, and commitment to abandon health-harming actions were deduced. Conclusion: The strategies of religious teachings to acquire and maintain mental health are in two groups: cognitive strategies and behavioral strategies. Two categories of strategies with absolute public and private relationships, each one strengthens and stabilizes the other.

کلیدواژه‌ها [English]

  • applied theology
  • religious teachings
  • strategy
  • mental health
  • Thematic analysis

مقدمه

هر یک از ادیان ابراهیمی مجموعه­ای از معارف، اعتقادات، احساسات و اعمال هستند که توسط رسولان الهی به مردم ابلاغ­می­گردند(پترسون و دیگران،1383: 20). برخی اندیشمندان با رویکردی حداقلی نسبت به دین معتقدند این آموزه­ها یا تامین­کنندۀ سعادت دنیوی و یا راهنمای سعادت اخروی انسان هستند (جوادىآملى، 1389: ۱۰۷-۱۵۰). برخی نیز با رویکردی جامع­نگر، گسترۀ آموزه­های دینی را  محدود به یکی از عوالم نمی­دانند (مطهرى، 1379: ج2، 65؛ جوادى­آملى، 1386:  ۱۳۰-۱۳۵).

اغلب اندیشمندان شیعی از جمله امام‌ خمینى نسبت به دین جامع­نگرند و معتقدند کسانی که قلمرو دین را محدود به سعادت دنیوی یا اخروی می­کنند، از حقیقت دین و اسلام انحراف پیداکرده‌اند (خمینی، 1389: ج4، 8). انبیاى الهى افزون بر راهنمایی انسان­ها به کسب سعادت اخروی، آن­ها را برای دستیابی به سعادت دنیوی نیز راهنمایی‌کرده­اند (خمینی، 1389: ج15، 213-215)؛ بنابراین آموزه­های دینی، تمام ابعادی که به سعادت بشر مربوط است را دربرمی­گیرند؛ چرا که هدف انبیا (ع) رساندن مردم به کمال و سعادتی است که لایق آن هستند و برای آن خلق‌شده­اند (خمینی، 1389: ج5، 544). ضرورت جامع‌نگرى در شناخت اسلام و توجه به ابعاد مختلف آن است که زمینۀ واکاوی و بررسی آموزه­های دینی را در بعد سلامت فراهم­می­آورد.

بشر امروزی با تأسی به دانشی که طی سال‌های متمادی و با تلاش فراوان بدست‌آورده­است در پی کسب سلامت و سعادت خویش است لکن افزایش آمار افسردگی، خودکشی، نزاع، اختلالات روانی و قتل در سراسر جهان، مبیّن این واقعیت است که تا کنون به اهداف خویش در حوزۀ سلامت روان نرسیده­است (حسینی­زاده­آرانی و همکاران، 1398). بررسی­های صورت‌گرفته توسط سازمان بهداشت جهانی در سال 2012 حاکی از آن است که شیوع اختلالات روانی منحصر در کشورهای کم برخوردار نبوده و کشورهای مرفه و پیشرفته نیز از این اختلالات رنج­می­برند؛ از جمله یک سوم از آمار پژوهش در فرانسه، نیوزلند، اوکراین و آمریکا و یک چهارم از افراد نمونه در بلژیک، آلمان و هلند، مبتلا به اختلال روانی مادام­العمر شده­اند (نوربالا، 1396)؛ بنابراین افزایش سطح رفاه، ثروت و دانش تجربی به دلالت التزامی موجب کاهش یا پیشگیری از آسیب­های روانی نمی­گردد.

در حالی که طبق پژوهش­های صورت‌گرفته، افزایش التزام به راهبردهای دینی، با تظاهرات ناسلامتی روان رابطه­ای معکوس دارد (قرضاوى، 1399: 335؛ یونگ، 1393: 78 و 58) برخی جوامع با پیشرفت علوم تجربی و ابتناء حداکثری به داده­های حسی به راهبردهای دینی که مجموعه­ای بی­بدیل و جامع از سوی خداوند عالم، عادل و مهربان است توجه لازم و کافی نمی­کنند؛ در حالی که اندیشمندان متعددی چون وبر و دورکیم، با توجه به پژوهش­هایی که انجام­داده­اند معتقدند اعتقادات دینی بر رفتار افراد و سلامت آنان تاثیر بسزایی دارد (قاضی­نیا و اکبرنژاد، 1397). ضمن آنکه اعتقادات دینی و گرایش به ظهور این اعتقادات در رفتار، بر کاهش اقدام به خودکشی، رفتارهای ناهنجار و رفتارهای جنسی زودرس اثرات مثبت گذاشته­است (صالحی و همکاران، 1394).  

  نیازمندی انسان به دین برای تأمین سلامت روان، نیازی جهان شمول است. معنویت به آگاهی درونی از خود و حقیقت هستی و تجربۀ باورهای درونی مربوط است و به زندگی انسان معنا، ارزش و هدف می­دهد و این امکان را فراهم­می­آورد که انسان با خود، خدا و دیگران در صلح به سر برد (ترکیان­ولاشانی و همکاران، 1402).  بررسی­ها بیانگر آن است که علاوه بر روانشناسان، اندیشمندان بسیاری مشکل اساسی اختلالات روانی انسان معاصر را رویگردانی از دین و ارزش های معنوی می­دانند. آرنولو توین بی، مورّخ معروف انگلیسی معتقداست: «بحرانی که اروپاییان در قرن حاضر دچار آن شده­اند اساساً به فقر معنوی آن­ها بازمی­گردد و تنها راه درمان این فروپاشیدگی اخلاقی، که غرب از آن رنج می­برد، بازگشت به دین است»(قرضاوى، 1399، 335). اصولا ایمان، تأثیر بسزایی بر نفس انسان می­گذارد، اعتماد به نفس، تاب­آوری و تحمّل پریشانی را افزایش­می­دهد. انسان باورمند دینی، احساس امنیت و آرامش وجودی دارد و به همین دلیل، انسان دینی مملو از احساس خوشبختی است (قرضاوی، 1399).

یونگ -روانشناس و انسان­شناس- می­گوید: «دین به انسان آرامش و به وجودش معنا می­بخشد و راه­های تحمّل مشکلات را به وی می آموزد» (یونگ، 1393: 78)، و بدین جهت که انسان بطور ذاتی، در پی سعادت است، ترس از آینده نامعلوم و سخت، او را متزلزل کرده، مضطرب و مشوش می­سازد. ایمان دینی به دلیل اعتمادبخش بودن و اطمینان بخشی، اضطراب و تشویش انسان تعدیل می­کند و وجود او را آرام می­سازد (صفورایی­پاییزی و قاسمیان، 1384).

     اعتقاد به خداوند قادر و در عین حال مهربان، به معتقدین اطمینان می­دهد که زندگی آن­ها معنا و هدفی بیش از تلاش برای بقای دارد، جهان مخلوق واجد نیروهای قدرتمند و نیکخواهی است که علی رغم هراس­ها و بی­ثباتی­های ظاهری، حمایتگر آنهاست و آنها نباید نگران باشند (یونگ، 1393: 78).

   یونگ تاثیر مذهب را در کاهش غم و اندوه درونی و اتصال انسان را با نیروهای قدرتمند معنوی، مهم­ترین تاثیر مذاهب بر انسان­ها دانسته و می­گوید: «برای یک فرد معتقد، احساس امید و آرامش، گسترۀ ژرفی دارد زیرا آموزه­های دینی با برطرف کردن احساس ترس و پوچی و ایجاد احساس حمایت از سوی خردمندترین و تواناترین موجود، که هدایت هستی را بر عهده دارد، به عنوان سرچشمۀ نیرومند انگیزشی و دلگرمی و امید عمل­می­کند و احتمالا دلیل اصلی موفقیت نوع انسان در حفظ بقای خود بوده است» (مطهری، 1379: ج1، 104؛ یونگ، 1393: 78)

     ویلیام جیمز، دانشمند روانشناسی که فیلسوف نیز می­باشد، تاثیر دین­مداری را بر تحمّل سختی­ها و مصایب فراتر از اخلاق برمی­شمرد و معتقد است اخلاق به هیچ وجه قادر نیست شور و اشتیاقی را اعتقاد به دین در انسان ایجادمی­کند را در انسان به وجود آورد (جیمز، 1367: 178). بنابراین می­توان گفت دین، زندگی را معنادار می­کند، با خدایی که هیچگاه انسان را تنها نمی­گذارد؛ و فلسفۀ رنج­ها، شکست­ها و ناکامی ها را در آموزه­های خویش تبیین می­کند و هماره راهی برای بازگشت از خطا برای بشر بازمی­گذارد « قُل یا عِبَادِیَ ٱلَّذِینَ أَسرَفُواْ عَلَى أَنفُسِهِم لَا تَقَنطُواْ مِن رَّحمَةِ ٱللَّهِ إِنَّ ٱللَّهَ یَغفِرُ ٱلذُّنُوبَ جَمِیعًا إِنَّهُۥ هُوَ ٱلغَفُورُ ٱلرَّحِیمُ» (زمر/53).

 شهید مطهری فیلسوف و متکلم معاصر نیز ایمان مذهبی و دین باوری در انسان را منشاء نیروی مقاومت دانسته و دلیل تاب­آوری انسان دین­مدار را تفسیر دقیق و  ژرف دین از پدیدارهای ناملایم می­داند. دین با تبیین­های واقع­گرایانه از زندگی و مرگ علاوه بر معناداری زندگی، مرگ را نیز معنادار می­نماید زیرا در آموزه­های دینی، مرگ عبور از این عالم به عالمی دیگر و بازگشت به سوی خدا است. عالمی که برخورداری از نعمت­های ابدی خداوند در آن میسر است. پس مرگ نیز چون حیات نه تنها موقتی و تحمل پذیر است، بلکه سفری شیرین به سوی عالمی برتر است (مطهرى، 1379: ج1، 211).

 بنابراین بایسته­است که در داده­های دینی کنکاشی دوباره نمود و مولفه­های سلامت روان را برای بهره­برداری و محقق ساختن سلامت روانی حداکثری، واکاوی و تبیین­نمود. ضمن آنکه داده­های دینی که در رأس آن­ها گزاره­های قرآنی قراردارند، وحی مستقیم خداوند عالم و مهربان هستند و به روشنی مدعی­اند پیروی از راهبردها و رهنمودهایشان، سبب شفاء و رحمت است: «وَ نُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ مَا هُوَ شِفَاءٌ وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِینَ» (اسراء/ 82).

بدین جهت پژوهش حاضر با رویکرد جامع­نگر به دین در صدد دستیابی به آموزه­هایی است که شناخت و استفاده از آنها موجب سلامت روانی انسان می­گردد. آموزه­هایی که هم در بعد شناختی و هم در بعد رفتاری، افزون بر تاثیر مثبت بر روان انسان، دربردارندۀ راهبردهایی است که موجب درمان روانی می­گردد.

پس پرداختن به این موضوع از دو جهت حائز اهمیت است اولا مولفه­های موثر بر سلامت روان در آموزه­های دینی مشخص­می­گردد؛ ثانیا آشکارسازی و کشف این مولفه­ها در دین، می­تواند تغییری موثر در بحث مهم «تبیین گسترۀ شریعت» در اذهان ایجادنماید و به ایضاح گسترۀ راهبردهای دینی و رفع شبهاتی که در باب نفی دین جامع­نگر(دنیا+آخرت) طرح­می­گردد، بیانجامد.

1. مبانی نظری

1-1. دین و آموزه­های آن

دین نیرویی قوی در زندگی بشر است، که بر جهان­بینی، سبک زندگی و نظام اندیشگی انسان تاثیرگذار است. تعریف دین بطور کلی «بیان ارزش­های اخلاقی یک اجتماع و باورداشت دسته جمعی آنان است که از طریق مناسک و مراسم مذهبی، موجب همبستگی و انسجام افراد جامعه می­گردد» (گیدنز، 1397). در تعریف دیگری آمده­است: «دین به‌عنوان راهی برای کسب هرگونه اعتقاد -از اعتقاد به خدا و فلسفه زندگی که یک فرد معتقدانه آن را دنبال­می‌کند گرفته، تا نظرگاهی از یک زندگی خوب- تعبیر می‌شود» (جرارد، 1974: 300). بدین ترتیب، با توجه به اینکه انسان قادرنیست بدون چارچوب اعتقادی به هستی نگاه­کند و زندگی کند، به‌طور فطری به دنبال خدا و آموزه­های دینی می‌گردد (روم/30)؛ به همین دلیل برخی اندیشمندان معتقدند: «انسان به‌طور فطری مذهبی است؛ آنچه در میان انسان‌ها متفاوت است مربوط به محتوای مذهب می‌باشد» (جرارد، 1974: 298). از این منظر تمام انسان­ها دیندار هستند و تفاوت آنها در این است که چه مذهبی را انتخاب­می­کنند و چگونه مذهبی هستند. تعریف دین از این منظر «شیوۀ بودن» است و دینداری بدین معناست که: «انسان به تعریفی از غایت نهایی و ارزش‌ها مجهز‌گردد که دیگر اجازه­ندهد هر چیزی با اعمال وی در تقابل قرارگیرد و اعمال او را به چالش کشد» (جرارد، 1974: 298-299). پس برای هر نوع پژوهش در مورد انسان از جمله سلامت روان باید توجه داشت که دین جزء تفکیک‌ناپذیر شخصیت انسان و بخشی از نظام فکری و زندگی عینی اوست.

علاوه بر آن، دین و روان شناسی در موضوع و غایت مشترک هستند. موضوع آنها انسان و هدف آنها سلامت و سعادت انسان است (Van Leeowen، ۱۹۸۴)، و در هر دو حوزه، براى کسب سلامت و سعادت و حفظ آن، راهبردها و اصولی بیان­شده­است (Adams، ۱۹۷۶)، بنابراین استفاده از راهبردهای دو حوزه توامان، موجب جامعیت و نتیجه بخشی حداکثری خواهدگردید.

دورکیم و وبر، دو اندیشمندی که به پژوهش در جامعه­شناسی دین پرداخته­اند، اعتقادات دینی را از مولفه­های مهم موثر بر رفتار انسان و سلامت او برمی­شمرند و معتقدند میزان درک و التزام انسان­ها به آموزه­های دینی، به طور مستقیم بر انتخاب­ها و رفتارهای فردی و اجتماعی آنان تاثیرگذار است (قاضی­نیا و اکبرنژاد، 1396). بعضی از این آموزه­ها مانند شناخت خداوند صفات او، چگونگی دعا و توکّل و ارسال رُسُل برخاسته از رابطۀ خاص خداوند با انسان به عنوان برترین مخلوق هستی است و برخی دیگر مانند همدلی و همیاری با مؤمنان و رعایت حسن خلق و موازین اخلاقی در ارتباط انسان با سایر  انسان­ها بیان­شده­است.

در کلام انبیاء و اولیاء نیز برخی از این آموزه­ها و آثار بکارگیری آنها واردشده­است: «خداوند ایمان را برای پاکسازی دل از شرک، نماز را برای پاک بودن از کبر و خودپسندی، زکات را عامل فزونی روزی، روزه را برای آزمودن اخلاص بندگان، حج را برای نزدیکی و همبستگی مسلمانان، جهاد را برای عزّت اسلام، امر به معروف را برای اصلاح توده­های ناآگاه، نهی از منکر را برای بازداشتن بی­خردان از زشتی­ها، صلۀ ارحام را برای فراوانی خویشاوندان، قصاص را برای پاسداری از جان­ها، اجرای حدود را برای بزرگداشت محرّمات الهی، ترک میگساری را برای سلامت عقل، دوری از دزدی را برای تحقق عفّت، ترک زنا را برای سلامت نسل آدمی، ترک لواط را برای فزونی فرزندان، گواهی دادن را برای به دست آوردن حقوق انکار شده، ترک دروغ را برای حرمت نگه داشتن راستی، سلام کردن را برای امنیت از ترس­ها امامت را برای سامان یافتن امور مردم، فرمانبری از امام را برای بزرگداشت مقام رهبری واجب نمود» ( نهج البلاغه، 1379: 683)

1-2. راهبرد

راهبرد به معنی تعیین اهداف و طراحی برنامه برای رسیدن به آنها است. به بیان دیگر «راهبرد طرح درازمدتی است که برای نیل به یک هدف بلند مدت مشخص، طراحی و تبیین می‌گردد»(فرهنگ واژه‌های مصوب فرهنگستان). تعاریف پرشمار دیگری نیز برای راهبرد ذکرشده­است؛ لکن منظور از راهبرد در پژوهش حاضر عبارت است از:

  1. شناسایی فرصت‌ها و تهدیدهای سلامت روان درآموزه­های دینی و مهارت‌های شناختی لازم برای آن.
  2. افزایش شناخت روش­ها و معارفی که التزام به آنها موجب سلامت روان می­گردد.
  3. جهت‌گیری و توجه به آسیب­هایی که در طول زمان با توجه به تغییرات محیطی غیرقابل پیش‌بینی برای هر فرد رخ­دهد.
  4. استخراج و تبیین روش‌هایی که در کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت، سلامت روان از طریق آنها محقق می‌شود.
  5. تدابیر مربوط به آسیب­شناسی برای دست‌یابی به سلامت روان و پیشگیری از انحراف مسیر.

در نهایت می­توان گفت راهبرد، شامل تبیین هدف، شناخت توانایی­ها، ارائه بهترین شیوة اجرا و روش پیشگیری از انحراف می‌باشد(rahbord.blog.ir).

1-3. اهمیت و ضرورت تدوین راهبرد

با توجه به تغییرات پرشتاب امروزی و توجه به مقتضیات زمانی و مکانی و پیچیده­شدن روابط انسانی و ملزومات سلامتی، بکارگیری برنامه‌ای جامع برای مواجهه صحیح با شرایط متفاوت و پیشگیری از آسیب­های موجود و احتمالی با توجه به ظرفیت و توانایی انسان در مقابله با شرایط و پذیرش آنها برای حفظ سلامت روان، امری ضروری و پراهمیت می­نماید. این برنامۀ راهبردی با استفاده از آموزه­های دینی که منتج از وحی الهی هستند و مبتنی بر توانایی­ها و مطابق با ظرفیت انسان­ها است، جامع‌نگر بوده، تمام نیازهای انسان را پوشش­می­دهد (خمینی، 1389: ج5، 544). پس یکی از مهمترین ابزارهایی که انسان‌ها برای سلامت روان خویش و حصول موفقیت در زندگی می‌توانند از آن بهره­گیرند «مدیریت راهبردی بر اساس آموزه­های دینی» خواهدبود.

1-4. سلامت روان

روان شامل ابعاد مختلف عاطفی، عقلی، مفاهمه و احساس است و مفهوم سلامت روان، در حقیقت بخشی از سلامت انسان است که در حیطۀ فردی موجب «بهبود»، «رشد» و «کمال شخصیت» می­گردد و در حیطۀ اجتماعی به انسان توانایی سازگاری عزتمندانه با دیگران می­دهد (نیازی و همکاران، 1398: 169) سلامت روان بر چگونگی تعقل و تفکر، احساس و عاطفه تاثیر می­گذارد و مولفۀ مهمی در تعیین انتخاب­ها و رفتارهای انسان است. بدین جهت سلامت روان در تمام مراحل زندگی بسیار مهم است. آدلر (2012) هدف مشخص داشتن، موفقیت در روابط خانوادگی و اجتماعی، توانایی مدیریت عواطف و احساسات و کمک به سایر انسان­ها را نشانۀ برخورداری از سلامت روان برشمرده­است (سورانی، 1397). سازمان بهداشت جهانی (2014) تاکیدکرده­است نداشتن اختلالات روانی برای برخورداری از سلامت روان کافی نیست، انسانی که برخوردار از سلامت روان است می­تواند استعدادهای خویش را شکوفاسازد و از توانایی­های خود بهره­برد، شرایط سخت را مدیریت کند و فردی مفید برای جامعه باشد (بهروزی و همکاران، 1397)

در مجموع دیدگاه­های متعددی دربارۀ مفهوم سلامت روان و مولفه­های آن، خوشبختی و انسان کامل مطرح­گردیده­است و محققانی مانند مزلو، آلپورت، راجرز، فرانکل و ریف در این حوزه تلاش­های بسیار نموده­اند و بهزیستی روان­شناختی را مفهوم سازی و قابل اجرا کرده­اند؛ در نهایت مطابق مطالعات و پژوهش­های صورت­گرفته ۶ مولفه را برای برخورداری از سلامت روان می­توان برشمرد:

  1. «پذیرش خود به معنای داشتن نگرش مثبت درباره خود»
  2. «خودمختاری به معنای احساس بهره­مندی از اختیار»
  3. «ارتباط مثبت با دیگران به معنای داشتن روابط صمیمانه با دیگران با حفظ عزت فردی و توانایی دوست داشتن»
  4. هدفمندی در زندگی به معنای داشتن هدف­های کلی و مطمئن، آنچه انسان را امیدوارنموده به تلاش بهینه وادارد.
  5. تسلط بر محیط به معنای توانایی انتخاب یا توانایی تغییر در محیط، مناسب با شرایطی که انسان را به اهداف خود برساند.
  6. «رشد شخصی به معنای تحول مداوم نیروهای بالقوه و به فعلیت بخشیدن آنها».

2. روش پژوهش

تکنیک تحلیل مضمون[1] یکی از روش­­های تحلیل کیفی است که در آن به تجزیه و تحلیل الگوهای مضامین در داده­ها پرداخته­می­شود. براون و کلارک (۲۰۰۶) مزیت این روش را انعطاف­پذیری آن می­دانند. بطور خلاصه تحلیل مضمون، روشی برای شناخت، تحلیل و گزارش الگوهای موجود در داده­های کیفی است. تکنیک تحلیل مضمون مانند روش فراترکیب، تکنیک داده بنیاد در استنباط از متن کاربرد بسزایی دارد، در تکنیک تحلیل مضمون، محقق کل متن یا متون را مرور می­کند و در پی الگوهای معنادار در مضامین متن است، پس از کنکاش و استخراج الگوها، کدگذاری داده­ها و تجزیه و تحلیل مضمون کدگذاری شده انجام ­می­شود، با این روش داده­های متنوع و پراکنده در متون به داده­هایی تفصیلی و دقیق تبدیل می­­شوند که دیدگاه صاحب متن یا متون را هویدا می­کند. منظور از واژۀ ضمنی­، متن تکرار شده­است، لذا مطلبی که یک بار در متن آمده­است، مضمون نیست، البته استثنائاتی نیز وجود دارد و آن این است که مطلب تکرارنشده، نقش برجسته­ای در تجزیه و تحلیل داده­ها داشته باشد، در این صورت به عنوان مضمون در نظر گرفته­می­شود. با توجه به اینکه محقق در صدد واکاوی آموزه­های دینی به مثابۀ راهبرد کسب سلامت روان است، برای تبیین دقیق مساله از روش تحلیل مضمون بهره برده است.

بطور خلاصه تحلیل مضمون مقاله حاضر مشتمل بر مراحل زیر است:

گام اول گردآوری اطلاعات: با مراجعه به متون دینی، داده­های متنی گردآوری گردید. سپس داده­های متنی با توجه به واژه­های وابسته از جمله نقش خداوند در سلامت روان انسان، حقیقت انسان، ساحتهای وجودی انسان، گسترۀ زندگی او، اخلاق، فعل اخلاقی، واقعیت و اعتبار، تنزیه و دسته­بندی شد. گام دوم به ایجاد کدهای اولیه پرداخته­شد؛ کدها ویژگی داده­هایی را معرفی می‌کنند که با واژه­های وابسته مرتبط باشند. در گام سوم  کدهای مختلف در قالب کدهای گزینشی دسته‌بندی و مرتب گردید. سپس در چهارمین گام بازبینی و تنزیه و صورت­دهی به تم‌های فرعی انجام­شد و در گام پنجم تم‌های اصلی تعریف و نام‌گذاری گردید. به‌وسیله تعریف و بازبینی­کردن، ماهیت آن حقایقی که یک مضمون در مورد آن بحث می‌کند، مشخص‌گردیده و متعین می­شود که هر مضمون اصلی، کدام بعد از داده‌ها را در خود دارد. در آخرین گام تحلیل مضمون، نگارش گزارش صورت­بندی گردید.

 


مضمون فراگیر

مضامین پیش
سازمان دهنده اولیه

مضامین پیش
سازمان دهنده ثانویه

استخراج مضامین پایه

 

 

 

 

 

 

 

شکل 1: فرآیند روش پژوهش تحلیل مضمون

 

روایی و پایایی در روش تحلیل مضمون به وسیلۀ چهار معیار برای ارزیابی نتایج انجام­می­شود که عبارتند از: «باورپذیری»، «انتقال­پذیری»، «وابستگی» و «اعتماد پذیری»؛ باورپذیری، سازۀ اجتماعی­ای را که پژوهشگر به دنبال تبیین آن است بازنمایی می­کند. باورپذیر کردن نتایج، با راهبردهای ذیل انجام­می­شود:

«بررسی و درگیری طولانی مدت با داده­ها، مشاهده مستمر، سه سویه­سازی، تحلیل داده­های متضاد، بررسی تفسیرهای داده­های خام و گفتگو با همکاران».

 انتقال پذیری: نوعی تعمیم­پذیری است مشابه آنچه در نتایج پژوهش­های کمی صورت­می­پذیرد.

 وابستگی: ثبات نتایج در گذر زمان است. «تاییدپذیر بودن این مؤلفه به میزان تأیید ویژگی­های داده­های مورد بررسی پژوهشگر توسط خوانندگان است (مومنی­راد و همکاران، 2013)

3. یافته­ها

راهبردهای دینی در دو محور شناختی و رفتاری قابل تفکیک هستند. ابتدا با درنظرگرفتن مولفه­های سلامت روان، گزاره­های دینی مرتبط، استخراج­شد؛ سپس تحلیل و استنباط مضامین پایه با توجه به ترجمه و تفسیر آیات انجام­گرفت. پس از استخراج مضامین پایه، بر اساس اشتراک و افتراق در محتوا، مضامین ادغام گردیدند. در این مرحله مضامین پیش­سازمان­دهندۀ ثانویه، از مضامین پایۀ استخراج­شده از گزاره­های دینی، بدست­آمد.

از آنجا که مضامین دینی در این حوزه بسیار است، برخی مضامین انتخاب و مورد استفاده قرارگرفته­است و به تفضیل مرحلۀ استخراج مضامین پایه  و ثانویه با عطف به آموزه­های دینی بیان شده است.

3-1. پذیرش خویشتن با ارزشمند دیدن خود

در پاسخ به پرسش نخست پژوهش، مهمترین مؤلفه­های پذیرش خود به معنای نگرش مثبت دربارۀ انسان­ها و خویشتن خویش در آموزه­های دینی چیست؟ ابتدا با در نظر گرفتن واحد تحلیل به استخراج مضامین پایه به تفکیک پرداخته شد. نکته شایان توجه این است که در این پژوهش با پی بردن به ارزش خود به عنوان یک انسان، ارزشمندی سایر انسان­ها نیز مشخص­می­گردد؛ بدین جهت مضامین این مولفه بر مولفۀ دوست­داشتن سایرین نیز تاثیرگذار است.

 

جدول1: مضامین استخراج شده ارزشمندی انسان در آموزه­های دینی

گزاره­های دینی

مضامین پایه استخراج شده

مضامین پیش سازمان دهندۀ ثانویه

«اللَّهُ الَّذى‏ خَلَقَ السَّمواتِ وَ الْارْضَ وَ انْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَاخْرَجَ بِهِ مِنَ الَّثمَراتِ رِزْقاً لَکُمْ وَ سَخَّرَ لَکُمُ الْفُلْکَ لِتَجْرِىَ فِى الْبَحْرِ بَامْرِهِ وَ سَخَّرَ لَکُمُ الْانْهارَ وَ سَخَّرَلَکُمُ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ دائِبَیْنِ وَ سَخَّرَلَکُمُ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ وَ اتاکُمْ مِنْ کُلِّ ما سَأَلْتمُوُهُ وَ انْ تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللَّهِ لا تُحْصُوها انَّ الْانْسانَ لَظَلُومٌ کَفَّارٌ»(ابراهیم/32-34)؛ «أَوَ لَمْ یَرَوْا أَنَّا خَلَقْنا لَهُمْ مِمَّا عَمِلَتْ أَیْدِینا أَنْعاماً فَهُمْ لَها مالِکُونَ وَ ذَلَّلْناها لَهُمْ فَمِنْها رَکُوبُهُمْ وَ مِنْها یَأْکُلُونَ وَ لَهُمْ فِیها مَنافِعُ وَ مَشارِبُ أَ فَلا یَشْکُرُونَ»(یس/ 71-73)؛ «وَ مَنْ یَقْتُلْ مُؤْمِناً مُتَعَمِّداً فَجَزاؤُهُ جَهَنَّمُ خالِداً فِیها وَ غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِ وَ لَعَنَهُ وَ أَعَدَّ لَهُ عَذاباً عَظِیماً»(نساء/93)؛ «یاغى‏ترین افراد، کسى است که انسانى را بکشد یا بزند»؛ «علاوه بر گناه قتل، گناهان مقتول هم به دوش قاتل مى‏افتد»؛ «اگر اهل آسمان و زمین در قتل مؤمنى شریک شوند، همه عذاب مى‏شوند»؛ «اگر همه دنیا فنا شود، آسان‏تر از قتل یک بى‏گناه است»(الحر العاملی، 1412ق: ج19، 2-6)؛ «أَنْ جاءَهُ الْأَعْمى‌ وَ ما یُدْرِیکَ لَعَلَّهُ یَزَّکَّى»(عبس/ 2-3)؛ «إِنِّى جَاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً»(بقره/30)؛ «وَ لَقَدْ کَرَّمْنا بَنِی آدَمَ وَ حَمَلْناهُمْ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ رَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّیِّباتِ وَ فَضَّلْناهُمْ عَلى‌ کَثِیرٍ مِمَّنْ خَلَقْنا تَفْضِیلًا»(اسراء/ 70)؛ «هیچ چیزی نزد خداوند گرامی‌تر از فرزند آدم نیست»(محمدی­ری‌شهری، 1375: ج۱، 490)؛ «نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُّوحِی»(حجر/ 29؛ ص/ 72)؛ «ثُمَّ أَنشَأْنَاهُ خَلْقاً آخَرَ فَتَبَارَکَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِینَ»(مومنون/ 14)

انسان هدف عالى آفرینش است. خداوند به انسان توجه خاص دارد.

ذات انسان ارزشمند است.

ارزش انسان به جسم او نیست. انسان نمایندۀ خداست.

انسان دارای روح است(واجد توانایی­های خاصی است که هیچیک از موجودات دیگر ندارند.

روح انسان برترین مخلوق هستی است.

 

 

انسان بطور ذاتی ارزشمنداست

برتری­های ثبوتی انسان بر سایر موجودات

لطف خاص خداوند

 

3-2. اختیار و تغییر محیط

در تبیین مولفۀ دوم سلامت روان، خودمختاری به معنای بهره­مندی از اختیار، ابتدا با در نظر گرفتن واحد تحلیل به استخراج مضامین پایه به تفکیک پرداخته شده­است؛ سپس مضامین پیش سازمان دهندۀ ثانویه مشخص گردیده است.

جدول2. مضامین استخراج شده اختیار انسان و تسلط او بر محیط در آموزه­های دینی

گزاره­های دینی

مضامین پایه استخراج شده

مضامین پیش سازمان­دهندۀ ثانویه

«انَّا هَدَیْناهُ السَّبیلَ امَّا شاکِراً وَ امَّا کَفُوراً»(انسان/3)؛ «وَ قُلِ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکُمْ فَمَنْ شاءَ فَلْیُؤْمِنْ وَ مَنْ شاءَ فَلْیَکْفُرْ»(کهف/29)؛ «فَانْ اعْرَضُوا فَما ارْسَلْناکَ عَلَیْهِمْ حَفیظاً انْ عَلَیْکَ الَّا الْبَلاغُ»(شوری/48)؛ «فَذَکِّرْ انَّما انْتَ مُذَکِّرٌ لَسْتَ عَلَیْهِمْ بِمُصَیْطِرٍ»(غاشیه/21)؛ «لَا یَنْبَغِی لِلْکَرِیمِ أنْ یُعَذِّبَ عَبْدَهُ بِمَا لَمْ یَکْتَسِبْه»(صدوق، 1404ق: ج۱ ص۱۳۸)، «و مَن اَرادَ الاخِرَةَ وسَعی لَها سَعیَها وهُوَ مُؤمِنٌ فَاُولـئِکَ کانَ سَعیُهُم مَشکورا»(اسراء/19)؛ «ویزید الله الّذین اهتدوا هدی»(مریم/76)؛ «یهدی به الله من اتّبع رضوانه سبل السّلام»(مائده/16)؛ «ویهدی إلیه من أناب»(رعد/27)؛ «ألله یجتبی إلیه من یشاء و یهدی إلیه من ینیب»(شوری/13)؛ « ذَلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ لَمْ یَکُ مُغَیِّرًا نِعْمَةً أَنْعَمَهَا عَلَى قَوْمٍ حَتَّى یُغَیِّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ»(انفال/53)؛ «إنّ اللَّه لا یغیّر ما بقوم حتّی یغیّروا ما بأنفسهم»(رعد/11)؛ «یا أیّها الّذین آمنوا إن تتّقوا اللّه یجعل لکم فرقاناً و یکفّر عنکم سیّئاتکم و یغفر لکم و اللّه ذوالفضل العظیم»(انفال/29)؛ «و لو أنّ أهل القری آمنوا و اتّقوا لفتحنا علیهم برکات من السّماء و الأرض»(اعراف/96)؛ «ثم أرسلنا رسلنا تترا کلّ ما جاء أمّة رسولها کذّبوه فأتبعنا بعضهم بعضاً و جعلناهم أحادیث فبعداً لقوم لایؤمنون«(مومنون/44)؛

انسان مختار است.

انسان آزاد است که سرنوشت خویش را تعیین­کند.

 پیامبر راهنما است.

خداوند انسان را یاری می­کند.

انسان بر محیط تاثیرگذار است.

انسان می­تواند تغییرکند و تغییر ایجادکند.

اختیار انسان در مقام اثبات و مقام ثبوت

خداوند هدایتگر و یاری دهنده است.

خداوند بخشنده است.

خداوند مهربان است.

خداوند توبه­پذیر است

 

3-3. ارتباط اجتماعی مثبت

مولفۀ سوم سلامت روان، ارتباط مثبت با دیگران به معنای توانایی ایجاد روابط صمیمانه است، البته با شرط حفظ عزت خویش، بنابراین هر گونه خود تحقیری مانند چاپلوسی، نفاق و ذلت برای ایجاد رابطۀ صمیمانه از منظر اسلام، مردود و در طول زمان فرد را دچار آسیب­های جدی روحی می­نماید که در کتب اخلاق به تفصیل آمده­است(خمینی، 1373؛ نراقی، 1388)

جدول3: ارتباط مثبت اجتماعی

گزاره­های دینی

مضامین پایه استخراج شده

مضامین پیش سازمان­دهندۀ ثانویه

«اِنّما المِؤمنونَ إخوةٌ«(حجرات/10)؛ « وَبِالْوَالِدَینِ إِحْسَانًا وَ ذِی الْقُرْبَی وَ الْیتَامَی وَالْمَسَاکینِ وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا »(بقره/83)؛ «قُلْ کُلٌّ یَعْمَلُ عَلَى شَاکِلَتِهِ فَرَبُّکُمْ أَعْلَمُ بِمَنْ هُوَ أَهْدَى سَبِیلًا» (اسراء/84) و (نمل/18-21)؛ «ادْعُ إِلَى سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ»(نحل/ 125؛ هود/ 69؛ احزاب/ 70؛ آل عمران/ 159)؛ « وَعِبَادُ الرَّحْمَنِ الَّذِینَ یَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْنًا وَإِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلَامًا»(فرقان/ 63)؛ «وَمِنْهُمُ الَّذِینَ یُؤْذُونَ النَّبِیَّ وَیَقُولُونَ هُوَ أُذُنٌ قُلْ أُذُنُ خَیْرٍ لَکُمْ»(توبه/ 61)؛ «مَنْ أَصْبَحَ لا یَهْتَمُّ بِأُمورِ الْمُسْلمینَ فَلَیْسَ بِمُسْلِمٍ»(کلینی، 1407ق: ج 2، 163)؛ «کلکمْ راعٍ، وَ کلکمْ مَسْؤُولٌ عَنْ رَعِیتِهِ»(مجلسی، 1403ق: ج۷۲، ۳۸؛ دیلمی، 1374: ج۱، ۱۸۴؛ الشعیری، بی­تا: ص۱۱۹؛ ورام، 1369: ج۱، ص۶؛ شهیدثانی، 1409ق: ۳۸۱)؛ «فَلَعَلَّکَ بَاخِعٌ نَفْسَکَ عَلَى آثَارِهِمْ إِنْ لَمْ یُؤْمِنُوا بِهَذَا الْحَدِیثِ أَسَفًا»(کهف/6) و (شعراء/ 3)؛ «أحسَنُ الإحسانِ مُواساةُ الإخوانِ»(محمدی­ری­شهری،1384: ج4، ص3528)؛ «أیُّها النّاسُ، علَیکُم بالجَماعةِ، وإیّاکُم والفُرْقةَ»(محمدی‌ری‌شهری، 1375: ح 2589)؛ «لَنْ تَنَالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ شَیْءٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِیمٌ»(آل عمران/92)؛ «وَأَنفِقُواْ فِی سَبِیلِ اللّهِ وَلاَ تُلْقُواْ بِأَیْدِیکُمْ إِلَی التَّهْلُکَةِ وَأَحْسِنُوَاْ إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ»( بقره/ 195)؛ «سَیِّدُ اَلْأَعْمَالِ إِنْصَافُ اَلنَّاسِ مِنْ نَفْسِکَ وَ مُوَاسَاةُ اَلْأَخِ فِی اَللَّهِ وَ ذِکْرُ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَى کُلِّ حَالٍ»(کلینی، 1407ق: ج 2، 145).

مسلمانان یک خانواده هستند.

مسلمانان نسبت به هم مسئول هستند.

شناخت انسانها، به ویژه اطرافیان(الزام عقلی-دینی).

درست سخن گفتن(الزام اخلاقی-دینی).

شنوایی نسبت به یکدیگر(الزام اخلاقی-دینی).

همدلی و همراهی(الزام اخلاقی-دینی).

یاری رسانی(الزام اخلاقی-دینی).

منصف بودن(الزام اخلاقی-دینی).

هویت اجتماعی انسان در اسلام

 

وظایف اجتماعی انسان در اسلام

 

3-4. هدفمندی

هدف عبارت است از «حقیقت مطلوب که اشتیاق وصول به آن، محرک انسان است به انجام کارها و انتخاب وسیله‏هایی که آن حقیقت را قابل وصول می‏نماید»(ترجمه و تفسیر نهج البلاغه، ج1، ص80، علامه محمدتقی جعفری). هدفمندی در زندگی به معنای داشتن هدف­های مطمئن، هدفی که انسان را امیدوار نموده به بهترین تلاش وادارد، است. از آنجا که اسلام مبتنی بر وحی الهی است، با اثبات علم، قدرت و رحمت بی­پایان الهی در مقام ثبوت می­توان به این نتیجه دست­یافت که اعتماد به خداوند، روشی عقلانی برای دستیابی به بهترین اهداف و بهترین روش برای رسیدن به سلامت و سعادت در زندگی است. زیرا آنچه هدف زندگی می­شود، تعیین کننده سرنوشت انسان و شخصیت و منش انسانی او می‏باشد، در هدف نهایی، همه عناصر روانی و مغزی و انگیزه‏های حیاتی، همآهنگ و بسیج می‏شوند و می‏خواهند هدف را که جزء گسیخته‏ای از انسان احساس می‏شود، به انسان ملحق­نمایند (هاشمی، 1382).

جدول4: هدفداری در زندگی و طریق رسیدن به آن

گزاره­های دینی

مضامین پایه استخراج شده

مضامین پیش سازمان­دهندۀ ثانویه

«أفحسبتم أنّما خلقناکم عبثا»(مومنون/15)؛ «وَمَا الْحَیَاةُ الدُّنْیَا إِلَّا لَعِبٌ وَلَهْوٌ وَلَلدَّارُ الْآخِرَةُ خَیْرٌ لِلَّذِینَ یَتَّقُونَ أَفَلَا تَعْقِلُونَ»(انعام/32)؛ «مَتَاعُ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا فِی الْآخِرَةِ إِلَّا قَلِیلٌ«(توبه/38)؛ « وَمَا الْحَیَاةُ الدُّنْیَا فِی الْآخِرَةِ إِلَّا مَتَاعٌ»(رعد/26)؛ «وَمَا هَذِهِ الْحَیَاةُ الدُّنْیَا إِلَّا لَهْوٌ وَلَعِبٌ وَإِنَّ الدَّارَ الْآخِرَةَ لَهِیَ الْحَیَوَانُ لَوْ کَانُوا یَعْلَمُونَ»(عنکبوت/64) و (محمد/36؛ حدید/20)؛ «وَ إِن مِن شَیْء إِلاَّ عِندَنَا خَزَائِنُهُ وَمَا نُنَزِّلُهُ إِلاَّ بِقَدَر مَعْلُوم»(حجر/21)؛ «فَعِندَاللّهِ ثَوابِ الدُنیا وَ الاخرَةِ»(نساء/ 134) «وَ لاَ تَشْتَرُواْ بِعَهْدِاللّهِ ثَمَناً قَلِیلا إِنَّمَا عِندَاللّهِ هُوَ خَیْرٌ لَکُمْ إِن کُنتُمْ تَعْلَمُونَ مَا عِندَکُمْ یَنفَدُ وَ مَا عِندَاللّهِ بَاق»(نحل/95-96)؛

عمل به آموزه­های دینی تمام اهداف را پوشش می­دهد.

هدف اصلی انسان رسیدن به سعادت در دنیا و آخرت است.

سعادت با نزدیکی به خداوند بدست می­آید.

هدف نهایی: قرب الهی

هدف میانی: سعادت اخروی

هدف ابتدایی: سعادت دنیوی

 

3-5. رفتار سلامت بخش

پس از معرفت­افزایی که راهبردی شناختی برای سلامت روان محسوب­می­شود، راهبردهای رفتاری سلامت روان استخراج و مضامین پایه و پیش سازمان دهندۀ ثانویه آن مشخص­گردیده­است.

 

جدول5: رفتار لازم برای سلامت روان

گزاره­های دینی

 

مضامین پایه استخراج شده

مضامین پیش سازمان­دهندۀ ثانویه

«الَّذِینَ آمَنُوا وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِکْرِ اللَّهِ أَلَا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»(رعد/28)؛ «یا ایُّها الَّذین آمَنوا اذکروُا اللّهَ ذِکراً کثیراً»(احزاب/ 41) «وَنُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ مَا هُوَ شِفَاءٌ وَرَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِینَ»(اسراء/82)؛ «قَدْ أَفْلَحَ مَن زَکَّاهَا وَ قَدْ خَابَ مَن دَسَّاهَا» (شمس/9-10)؛ «وَلَنَجْزِیَنَّ الَّذِینَ صَبَرُواْ أَجْرَهُم بِأَحْسَنِ مَا کَانُواْ یَعْمَلُونَ مَنْ عَمِلَ صَالِحاً مَن ذَکَر أَوْ أُنثَى وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیَاةً طَیِّبَةً وَلَنَجْزِیَنَّهُمْ أَجْرَهُم بِأَحْسَنِ مَا کَانُواْ یَعْمَلُونَ فَإِذَا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللّهِ مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ إِنَّهُ لَیْسَ لَهُ سُلْطَانٌ عَلَى الَّذِینَ آمَنُواْ وَ عَلَى رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ إِنَّمَا سُلْطَانُهُ عَلَى الَّذِینَ یَتَوَلَّوْنَهُ وَالَّذِینَ هُم بِهِ مُشْرِکُونَ»(نحل: 95ـ100)؛ ««و مَن یتوکّل على اللّه فَهُو حَسبُه»(طلاق/3)؛ «مَن سَره ان یکونَ اقوىَ الناسِ فلیتوکّل علىَ اللّه» (متقی­هندی، 1431ق: ج 3، 101) «مَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثَى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیَاةً طَیِّبَةً وَلَنَجْزِیَنَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ«(نحل/97)؛ «مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَ الْیَوْمِ الآخِرِ وَ عَمِلَ صَالِحاً فَلَا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لاَ هُمْ یَحْزَنُونَ» (مائده/ 69)؛ «لَهُم مَا یَشاءونَ عِندَ رَبِّهِم»(زمر/34) و (ق/ 35)؛ «اِنَّ الَّذین آمَنوا و عَمِلوا الصالحاتِ سیَجعل لهُم الرّحمن ودّاً» (مریم/96) «فاذکرونى اَذکُرکم»(بقره/ 152) «عزّالمؤمن استغناؤه عن الناس»(فیض­کاشانى، 1403ق: ج 6، 57)؛ « حُبُّ اَلدُّنْیَا رَأْسُ کُلِّ خَطِیئَةٍ وَ مِفْتَاحُ کُلِّ سَیِّئَةٍ وَ سَبَبُ إِحْبَاطِ کُلِّ حَسَنَةٍ»(دیلمی، 1374: ج1، 21)؛ «اقّلُ النّاسِ لذّة الحسودُ» (مجلسى، 1403ق: ج 7، ص 250»؛ «و لا المغتاب فى السلامةِ و لا الحسودُ فى راحةِ القلبِ». (مجلسى، 1403ق: ج72، 189)؛ «البخیلُ مذمومُ و الحسودُ مغمومُ» (تمیمی­آمدى، 1360ق: 97)؛ «الحقود معذب النفس متضاعف الهمّ» (تمیمی­آمدى، 1360ق: 91)

ذکر خداوند، امنیت روانی در پی دارد.

ارتباط با قرآن در سلامت روانی نقشی ویژه دارد.

توکل به خدا موجب امنیت و سلامت روانی می­گردد.

ایمان و عمل صالح موجب درمان روح و سلامت روان می­گردد.

ایمان و عمل صالح، رحمت الهی را جذب­می­کند.

وابستگی به خدا و عدم وابستگی به غیر خدا موجب سلامت روان می­گردد.

علاقه به دنیا منشاء تمام گناهان و از بین رفتن اعمال نیک است. رفتارهای مبتنی بر غیبت­کردن، حسادت، بخل و کینه­توزی سلامت روانی انسان را دچار مخاطره جدی می­کند.

شناخت آموزه­های دینی شرط لازم سلامت روان و عمل به آموزه­ها، پس از آن شرط کافی است.

آموزه­های دینی رفتاری مبتنی بر فعل و ترک فعل است.

4. مضامین پیش سازمان دهنده اولیه )ابعاد راهبردهای معرفتی و رفتاری(

راهبردهای شناختی آن دسته از راهبردها هستند که ایجاد سامانۀ معرفتی آنها در انسان به گونه­ای که بخشی از باورهای انسان شوند، موجب امنیت و سلامت روان و تغییر سبک زندگی او می­گردند اما راهبردهای رفتاری، راهبردهایی هستند که شناخت به تنهایی نتیجه بخش نیست؛ به عنوان نمونه، آگاهی بر این حقیقت که حسادت، سلامت روان را دچار مخاطره می­کند کافی نیست باید حسادت ترک­شود تا سلامت روانی احیاگردد. در این مرحله مضامین پیش سازمان­دهندۀ ثانویه بر اساس اشتراکات و افتراقات با یکدیگر ادغام شدند و در سطحی انتزاعی­تر (معقولات ثانویه فلسفی) مضامین پیش سازمان­دهندۀ اولیه بدست­آمد. این مضامین راهبردهای شناختی و رفتاری سلامت روان هستند. ارتباط راهبردها با یکدیگر ارتباطی دو سویه است.

 

جدول6: ابعاد راهبردهای معرفتی و رفتاری

مضمون فراگیر اولیه

مضمون پیش سازمان دهندۀ اولیه

مضمون پیش سازمان­دهندۀ ثانویه

 

خودشناسی

انسان بطور ذاتی ارزشمنداست (راهبرد شناختی)

برتری­های ثبوتی انسان بر سایر موجودات (راهبرد شناختی)

اختیار انسان در مقام اثبات و مقام ثبوت (راهبرد شناختی)

هویت اجتماعی انسان (راهبرد شناختی)

 

خداشناسی

خداوند بخشنده است (راهبرد شناختی).

خداوند مهربان است (راهبرد شناختی).

لطف خاص خداوند (راهبرد شناختی).

سلامت روان

شناخت رابطۀ انسان و خداوند

خداوند هدایتگر و یاری دهنده است (راهبرد شناختی).

خداوند توبه­پذیر است (راهبرد شناختی)..

 

غایت شناسی

هدف نهایی: قرب الهی

هدف میانی: سعادت اخروی

هدف ابتدایی: سعادت دنیوی

 

وظیفه شناسی

وظایف فردی و اجتماعی انسان (راهبرد شناختی-رفتاری)

 

التزام به افعال سلامت آفرین

ذکر؛ توکل؛ عمل صالح (گسترۀ وسیعی در آموزه­های دینی دارد)؛ تاب­آوری (راهبردهای رفتاری)

 

التزام به ترک افکار و افعال مخل سلامت

علاقه به دنیا؛ غیبت­کردن؛ حسد؛ بخل؛ کینه­توزی (راهبردهای شناختی-رفتاری)

 

بحث و نتیجه­گیری

بررسی­های پدیداری بیانگر آن است که پیشرفت­های شگفت­آور علوم تجربی نتوانسته­است مشکلات روحی و روانی انسان در سطحی قابل قبول، حل­نموده، سلامت را برای او به ارمغان آورد. انسان برای برخورداری از سلامت روان، نیازمند شناخت عمیق و درک صحیح شش اصل بنیادی است:

«پذیرش خود به معنای داشتن نگرش مثبت درباره خود»

  1. «خودمختاری به معنای احساس بهره­مندی از اختیار»
  2. «ارتباط مثبت با دیگران به معنای داشتن روابط صمیمانه با دیگران با حفظ عزت فردی و توانایی دوست داشتن»
  3. هدفمندی در زندگی به معنای داشتن هدف­های کلی و مطمئن، آنچه انسان را امیدوارنموده به تلاش بهینه وادارد.
  4. تسلط بر محیط به معنای توانایی انتخاب یا توانایی تغییر در محیط، مناسب با شرایطی که انسان را به اهداف خود برساند.
  5. «رشد شخصی به معنای تحول مداوم نیروهای بالقوه و به فعلیت بخشیدن آنها».

پژوهش حاضر با واکاوی آموزه­های دینی و تحلیل مضامین وحیانی اسلام به شش بعد شناختی و رفتاری برای برخورداری از اصول بنیادی فوق رسیده­است که عبارتند از: خودشناسی، خداشناسی، شناخت رابطۀ انسان و خداوند، غایت شناسی، وظیفه شناسی، التزام به افعال سلامت آفرین و التزام به ترک افعال مخل سلامت.

طبق آموزه­های اسلام مولفه­های کلی ابعاد وجودی سلامت روان عبارتند از: ارزشمندی ذاتی انسان و اختیار همراه با توانایی تغییر او؛ محبت و رحمت گسترده خداوند عالم و قادر نسبت به انسان؛ اینکه مسلمانان یک خانواده هستند و نسبت به هم مسئول­اند و باید با بهره­مندی از راهبردهای دینی، بهترین تعامل را با یکدیگر داشته­باشند؛ انسان هدفمنداست و پس از خلق در جهان رها نشده­است. سعادت با نزدیکی به خداوند از طریق شناخت ، ذکر و توکل  بدست می­آید. ایمان و عمل صالح نه تنها موجب درمان روح و حفظ سلامت روان می­گردد، جاذب حمایت حداکثری خداوند نیز می­باشد؛ همانگونه که نزدیکی به خداوند، سلامت روان را در پی دارد وابستگی به غیر او و رفتارهایی که متناقض عمل صالح هستند سلامت روانی انسان را دچار مخاطره جدی می­کنند.

بنابراین طبق آموزه­های اسلام، سلامت روان، امری وجودی است و با تلاشی مستمر و ضمانت حداکثری خداوند در آموزه­های دینی ممکن است. اما به جهت ضعف همه جانبۀ فرهنگ اصیل دینی و رویکرد گزیشنی افراد نسبت به شناخت و التزام به آموزه­های دینی در مقام ثبوت و بی­توجهی به فهم دقیق و کاربردی اصول و فروع دین در مقام اثبات، مسلمانان بر خلاف انتظار، واجد سطح قابل قبولی از سلامت روان نیستند. لذا تبیین اصول دین و آموزه­های آن با روشی متناسب با مقتضیات زمانی و مکانی، ضرورتی انکارناپذیر است. علاوه بر این ضمن آموزش­های ویژۀ توسعه­ای، اجرای عملیاتی و کاربردی آموزه­ها در ابتدای فراگیری توسط راهنما و مشاور لازم است تا افراد یادبگیرند معارف خود را در زندگی روزمره بکارگیرند.

ضمن آنکه مطابق یافته­ها، انسان هر اندازه مطابق راهبردهای دینی تلاش­نماید از یاری و لطف مضاعف الهی برخوردار خواهدشد و مسیر آسان­تر و کوتاه­تر خواهدگشت.

  1. کتابنامه

    قرآن کریم

    نهج­البلاغه (1379). گردآوری محمد بن حسین شریف الرضی. ترجمۀ محمد دشتی. قم: مشهور

    1. بهروزی، ناصر؛ فروغ محمدی و مرتضی امیدیان (1397). مقایسه حمایت اجتماعی، باورهای فراشناختی، سلامت روان و سرزندگی در نوجوانان پسر عادی و بزهکار مقیم کانون اصلاح و تربیت شهر اهواز. پژوهش­های راهبردی مسائل اجتماعی. 7(1). 81-96.
    2. پترسون، مایکل؛ ویلیام هاسکر؛ بروس رایشنباخ و دیوید بازینجر (1383). ترجمه احمد نراقی و ابراهیم سلطانی. تهران: طرح نو.
    3. ترکیان والشانی، سمیرا؛ زهره لطیفی؛ نیلوفر باقری؛ محمد سلطانی­زاده (1402). تاثیر آموزش خودشفابخشی بر بهزیستی معنوی و عواطف مثبت و منفی در بیماران مبتال به مولتیپل اسکلروزیس. روانشناسی سلامت. 12(3)، 89-104

     DOI: 10.30473/HPJ.2024.63756.5524

    1. تمیمی آمدی،عبد الواحد (1360ق). غرر الحکم و دررالکلم. ترجمه محمدعلی انصاری. شرح جمال الدین محمّد خوانساری. تحقیق جلاالدین المحدث الارموری. تهران: دانشگاه تهران.
    2. خمینی، روح­الله (1389). صحیفه امام. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
    3. خمینی، روح­الله (1373). چهل حدیث. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
    4. جرارد، سیدنی (1974)، شخصیت سالم از دیدگاه روان‌شناسی انسان‌گرا. ترجمه فرهاد منصف. تهران: ارجمند.
    5. جیمز، ویلیام (1367). دین و روان. ترجمه مهدى قائنى. قم: دارالفکر.
    6. جوادی­آملی، عبدالله (1386). شریعت در آینه معرفت. تحقیق حمید پارسانیا. قم: اسراء،
    7. جوادی­آملی، عبدالله (1389). منزلت عقل در هندسه معرفت دینى. تحقیق احمد واعظى. قم: اسراء.
    8. سورانی، رضا (1397). تأثیر هوش معنوی بر سلامت روان معلمان مدارس. پژوهش در نظام­های آموزشی. 12(ویژه‌نامه فروردین). 1201-1211
    9. دیلمی، حسن بن محمد (1374). ارشاد القلوب. ترجمه علی سلگی نهاوندی. قم: ناصر
    10. شعیری، محمد بن محمد (بی­تا). جامع الأخبار( للشعیری). نجف: مطبعة حیدریة.
    11. صدوق، محمد بن علی (1404ق). عیون أخبار الرضا(ع). بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
    12. طباطبایی، سید محمدحسین (1394). المیزان. ترجمه سید محمدباقر موسوی­همدانی. قم: دارالفکر.
    13. فیض کاشانی، ملا محسن (1403ق) محجۀ الابیضاء فی تهذیب الأضار. بیروت: موسسه الاعلمی مطبوعات.
    14. قاضی نژاد، مریم؛ الهه سادات اکبرنیا (1396). دینداری: مدارای اجتماعی یا فاصلۀ اجتماعی (پیمایشی در میان مسلمانان و مسیحیان شهر تهران). مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران. 6(1). 21-40.
    15. قرضاوی، یوسف (1399). الإیمان و الحیاة. بیروت: مؤسسة الرسالة.
    16. عاملی جُبَعی(شهید ثانی). زین‌الدین­بن­علی (1409ق). منیة المرید فی ادب المفید و المستفید. قم: مکتب الإعلام الإسلامی
    17. گروه واژه‌‌گزینی پژوهشکده مطالعات واژه‌گزینی. (1384). فرهنگ واژه‌های مصوب فرهنگستان (دفتر اول). تهران: انتشارات فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
    18. کلینى، محمد بن یعقوب (1407ق). الکافی. مصحح علی­اکبر غفاری و محمد آخوندی. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
    19. گیدنز، آنتونی (1397). جامعه­شناسی. ترجمه منوچهر صبوری. تهران: نشر نی.
    20. متقی الهندی، علاء الدین علی (1431ق). کنز العمال فی سنن و الاقوال و الافعال. بیروت: دارالتراث العربی.
    21. مجلسی، محمّد باقر (1403ق). بحارالانوار. بیروت: دار الاحیاء التراث العربی.
    22. محمدی ری­شهری، محمد (1384). میزان الحکمه. قم: دارالحدیث.
    23. محمدی ری‌شهری، محمد (1375). میزان الحکمه. قم: دارالحدیث.
    24. مطهرى، مرتضى (1379). مجموعه آثار. تهران: صدرا.
    25. نراقی، ملا احمد (1388). معراج­السعاده. قم: آل­طه.
    26. نیازی، محسن؛ سیدسعید حسینی­زاده آرانی؛ فاطمه یعقوبی؛ ایوب سخایی و سیده مهدیه امیری­دشتی (1398). دین و سلامت؛ فراتحلیلی بر مطالعات و پژوهش‌های دین‌داری و سلامت روان در ایران (مورد مطالعه: پژوهش‌های انجام شده در دهه 80 و نیمه اول دهه 90). روانشناسی سلامت. 8 (29). 168-193.
    27. ورام بن ابی فراس (1369). مجموعه ورّام،آداب و اخلاق در اسلام. ترجمه تنبیه الخواطر. ترجمۀ یعقوب جعفری. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس.
    28. هاشمی، سیدحمید (1382). هدف زندگی در قرآن. گلستان قرآن. 167، 11-15.
    29. یونگ، کارل گوستاو (1393). خود ناشناخته (فرد در جامعه امروزی). ترجمۀ مهدی قائنی. تهران: جامی.

    references

    The Holy Quran

    Nahj al-Balagha (2000). Compilation of Mohammad bin Hossein Sharif al-Razi. Translated by Mohammad Dashti. Qom: Famous

    1. Aami Jubai (Shahid Sani), Z. (1988). The essence of al-Murid in the literature of al-Mufid and Al-Mustafid. Qom: School of Islamic Media
    2. Adams, J. E. (1976). What about nouthetic counseling? Grand Rapids: Baker Book House.
    3. Behrouzi, N; Mohammadi, F. and Omidian, M. (2017). Comparison of social support, metacognitive beliefs, mental health and vitality in normal and delinquent male teenagers living in Ahvaz Correctional Center. Strategic studies of social issues. 7(1). 81-96.
    4. Daylami, H. (1995). Irshad al-Qulob Translated by Ali Selagi Nahavandi. Qom: Nasser
    5. DOI: 10.30473/HPJ.2024.63756.5524
    6. Faiz Kashani, M. (1982) Mujhajah al-Abiza fi Tahzeeb al-Azhar. Beirut: Al-Alami Press Institute.
    7. Gerrard, S. (1974), The Healthy Personality from the Perspective of Humanistic Psychology. Translated by Farhad Monsef. Tehran: Honorable.
    8. Ghazinejad, M; Akbarnia, G. (2016). Religiosity: social tolerance or social distance (a survey among Muslims and Christians in Tehran). Social studies and research in Iran. 6(1). 21-40. 10.22059/JISR.2017.61829
    9. Giddens, A. (2017). Sociology. Translated by Manouchehr Sabouri. Tehran: Nei Publishing.
    10. Hashemi, S. (2012). The purpose of life in the Qur'an. Golestan Quran. 167, 11-15.
    11. James, W. (1988). religion and soul Translated by Mehdi Qaini. Qom: Dar al-Fekr.
    12. Javadi Amoli, A. (2007). Sharia in the mirror of knowledge. Research by Hamid Parsania. Qom: Israa,
    13. Javadi Amoli, A. (2010). The dignity of reason in the geometry of religious knowledge. Ahmed Vaezi's research. Qom: Israa.
    14. Jung, C. (2013). The unknown self (individual in today's society). Translated by Mehdi Ghaeni. Tehran: Jami.
    15. Kalini, M.(1986). Al-Kafi Edited by Ali Akbar Ghafari and Mohammad Akhundi. Tehran: Darul Kitab al-Islamiya.
    16. Khomeini, R. (1994). Forty hadiths. Tehran: Imam Khomeini Editing and Publishing Institute.
    17. Khomeini, R. (2010). Imam's book Tehran: Imam Khomeini Editing and Publishing Institute.
    18. Majlisi, M.(1982). Bahar Al-Anwar Beirut: Dar Al-Ahiya al-Trath al-Arabi.
    19. Mohammadi Ri Shahri, M. (2005). The amount of wisdom. Qom: Dar al-Hadith.
    20. Mohammadi Rishahri, M. (1996). The amount of wisdom. Qom: Dar al-Hadith.
    21. Momeni Rad, A., Aliabadi, K., Farddanesh, H., & Mazini, N. (2013). Qualitative content analysis in research tradition: nature, stages and validity of the results. Quarterly of Educational Measurement, 4(14), 187-222. https://jem.atu.ac.ir/article_92.html?lang=en )in persion)
    22. Motaghi al-Hindi, A.(2009). Kanz al-Amal fi Sunan, sayings and deeds. Beirut: Arab Heritage Dar.
    23. Motahari, M. (2000). collection. Tehran: Sadra.
    24. Naraghi, M. (2008). Ascension Qom: Al Taha.
    25. Niazi, M; Hosseinizadeh Arani, S; Yacoubi, F; Sakhai, A and Amiri-Dashti, S. (2018). religion and health; Meta-analysis of studies and researches on religiosity and mental health in Iran (case of study: researches conducted in the 80s and the first half of the 90s). health Psychology. 8 (29). 168-193. https://doi.org/10.30473/hpj.2019.39740.3961
    26. Peterson, M; Husker, W; Reichenbach, B. and Basinger, D. (2004). Translated by Ahmad Naraghi and Ibrahim Soltani. Tehran: New design.
    27. Qaradawi, Y. (2019). Faith and life. Beirut: Risala Foundation.
    28. Ramzankhani, M; Golpour, R. (2023). The relationship between metacognitive beliefs and self-compassion with nutritional problems of patients with diabetes. health Psychology. 12(2). 63-76.
    29. Sadouq, M. (1983). Ayun Akhbar al-Reza (a.s.). Beirut: Al-Alami Publishing House.
    30. Shayiri, M.(Beita). Jame Al-Akhbar (Lalshairi). Najaf: Haydaria Press.
    31. Sorani, R. (2017). The effect of spiritual intelligence on the mental health of school teachers. Research in educational systems. 12 (April special letter). 1201-1211
    32. Tabatabai, S. (2014). Almizan Translated by Seyyed Mohammad Baqer Mousavi-Hamdani. Qom: Dar al-Fekr.
    33. Tamimi Amadi, A. (1941). Gharr al-Hakm and Darr al-Kalam. Translated by Mohammad Ali Ansari. Description of Jamal al-Din Mohammad Khansari. Jalaluddin Al-Muhaddath Al-Armuri's research. Tehran: University of Tehran.
    34. Turkian Valshani, S; Latifi, Z; Bagheri, N; Soltani Zadeh, M. (2022). The effect of self-healing training on spiritual well-being and positive and negative emotions in patients with multiple sclerosis. health Psychology. 12(3), 89-104
    35. Van Leeowen, M. S. (1982). The Sorcerer's Apprentice: a Christian Looks at the Changing Face of Psychology. Downers Grove: Inter-Varsity Press.
    36. Varam bin Abi Firas (1990). Varram collection, manners and ethics in Islam. Translation of Tanbih al-Khawater. Translated by Yaqub Jafari. Mashhad: Astan Quds Islamic Research Foundation.
    37. Vocabulary Department of Vocabulary Studies Research Institute. (2005). Dictionary of approved words of Farhangistan (first office). Tehran: Persian Language and Literature Academy Publications.

     

کلام پژوهی
دوره 3، شماره 5 - شماره پیاپی 5
شهریور 1403
  • تاریخ دریافت: 17 خرداد 1403
  • تاریخ بازنگری: 17 مهر 1403
  • تاریخ پذیرش: 16 شهریور 1403
  • تاریخ اولین انتشار: 16 شهریور 1403